Literatura: Czeskie odrodzenie narodowe cz. 1. - trzy pokolenia budzicieli
Poniedziałek, 11 Lipiec 2011, 22:53

Ruch odrodzenia narodu czeskiego, który zapoczątkował "ojciec slawistyki" Jósef Dobrovský. Zatrzymał on proces upadku języka czeskiego. Jego kontynuatorem był Józef Jungmann twórca słownika czesko-niemieckiego.


W XVIII wieku zaczęły się pojawiać coraz częściej poglądy, iż zbliża się koniec, niegdyś tak sławnego, narodu czeskiego. W okresie pobiałogórskim już tylko najniższe warstwy posługiwały się językiem czeskim. Język czeski został zdominowany przez język niemiecki, który był językiem urzędowym. Na dworach mówiono wyłącznie po niemiecku. Jednakże germanizacja zaczęła przenikać nawet do warstw zamożniejszej szlachty i mieszczańskiej inteligencji. Nowi koloniści z Niemiec osiedlali się w dużych ośrodkach miejskich i tam propagowali swoją kulturę. Aczkolwiek obok pesymistycznych perspektyw pojawiły się i pozytywne, które nie widziały w procesie germanizacji na ziemiach czeskich nic złego.

Nasilające się reformy cesarza Józefa II posiadały już w zamyśle wiele nieprawidłowości. Były często nieprzemyślane i niedostosowane do powszechnie panującej organizacji, co uniemożliwiało ich realizacje. Ten czynnik doprowadził do wyniszczenia kultury czeskiej. W owej epoce panował wielki rozwój przemysłowy i myślowy. Czeski przedbiałogórski język Biblii Kralickiej nie posiadał odpowiedniej terminologii, która sprostałaby potrzebom nowo rozwijających się nauk. Czesi musieli zmodernizować swój język literacki, wzbogacać leksykalnie, zrobić to w jak najkrótszym czasie, a co więcej dokładnie. Był to czyn nowatorskiego puryzmu. Powinniśmy wiedzieć, iż czeskość etniczna czy językowa, stale była obecna na ziemiach Czech i Moraw. Żyła tu znaczna większość czeskojęzycznych obywateli, która miała dwie trzecie przewagi nad Niemcami. Ostoją czeskości były głównie wsie w centralnej części kraju, gdyż obszary pograniczne były etnicznie wymieszane lub raczej niemieckie. Dlatego wieś czeska stała się dla odrodzicieli głównym rezerwuarem narodowości czeskiej. Właśnie tam zakorzenione był tradycje kultury ludowej, tak jak i język. Wadą „językowej ostoi” było to, iż skupiała się ona wśród ludzi z najniższych sfer, którzy nie udzielali się w polityce kraju, odznaczali się prostotą życia codziennego, a często nie posiadali też wykształcenia. Jeden z pierwszych budzicieli František Martin Pelc, poruszył tą kwestię w swym dziele wydanym w roku 1790 pt. Dějiny Němců a jejich řeči v Čechách. Przedstawia ono realia panujące na ziemiach czeskich oraz mówi o procesie germanizacji narodu czeskiego: Ještě v čtrnáctém věku člověk v Lipsku musel umět srbsky, chtěl-li od venkovanů na trhu nakoupiti potravin. Tak tomu je za našich dnů i v Praze, kde městští obyvatelé mluví již německy. Snad tomu za několik set let již nebude. Mělo-li by se tudíž říkati časem, že v Čechách se kdysi mluvilo slovansky, Čech tehdy zcela již německý snad zví rád, kterak se zběhlo, že se Češi zněmčili. Sytuacja ta obniżała status czeszczyzny. Specyficzne w czeskim odrodzeniu narodowym jest to, że rolę narodowych budzicieli podjęli ludzie z niższych średnich warstw. Gdybyśmy prześledzili rodowód pierwszego pokolenia odrodzicieli, to zauważymy, że ich korzenie pochodzą z rodzin wieśniaczych, bądź rzemieślniczych, czy środowisk typowo nieburżuazyjnych¹.

Czeskie odrodzenie narodowe podzielone jest na okres trzech pokoleń. Przed pierwszym pokoleniem, było postawione najtrudniejsze zdanie, musiało ono bowiem zapoczątkować i stworzyć podwaliny czeskiego języka literackiego. Osobą tej najstarszej generacji jest bez wątpienia Josef Dobrovský . Zatrzymał on proces upadku języka czeskiego. Co ciekawe, prawie wszystko to, co stworzył, było napisane w języku niemieckim albo w łacinie. Dalszym paradoksem jest to, iż do wieku gimnazjalnego nie mówił w ogóle po czesku. Dobrovský do świata naukowego wstąpił w młodym wieku. Jako dwudziestopięciolatek pokazał odwagę, ale także fachową wiedzę książkową, wydając badanie Zlomku evangelia sv. Marka. Był znakomitym filologiem, wyuczonym w orientalistyce, przeszedł z wielkim entuzjazmem oraz niewyczerpaną pracowitością na pole studiów czeskiego języka i innych języków słowiańskich. Z wielkim oddaniem zajął się pracą nad staroczeskimi rękopisami i drukami. Poznał doskonale rozwój czeszczyzny i jej reguły pisowni. Za najwyższą i najlepszą formę literackiego języka uważał język literacki z drugiej połowy XVI wieku. Bardzo ostro odrzucał współczesne niefachowe neologizmy i niepoprawne upiększanie języka, które swoimi mimowolnymi ingerencjami niszczyły język i sprowadzało doń anarchię. W walce przeciwko językowemu despotyzmowi tychże "pretensjonalnych oprawców" Dobrovský korzystał z wiedzy językowej, naukowo opartej na starych językowych zabytkach, pisanych „dobrą” czeszczyzną. Podkreślał i cenił zdrowe źródła językowego odrodzenia: staroczeszczyznę, żywą mowę ludu i inne języki słowiańskie. Jako pierwszy odkrył fakt, iż Zelenohorský rukpis i niektóre inne wielce stare literackie zabytki są falsyfikatem. W roku 1792, w języku niemiecki wydał Geschichte der Böhemischen Sprachen und Literatur (Dějiny českého jazyka a literatury). Filologia czeska stała się w okresie odrodzenia najbardziej patriotyczną nauką. Była najcenniejszą bronią przeciwko upadkowi języka i najważniejszą teoretyczną korzyścią dla dalszego rozwoju. W roku 1809 wydał dzieło pt. Ausführliches Lehrgebäude der Böhmischen Sprache (Podrobná mluvnice českého jazyka). Dobrovský pomagał przy przekładzie książek na język czeski, zajął się również kulturową problematyką husytów².

W pierwszych dwóch dekadach XIX wieku, do oświeceniowej generacji Dobrovského nawiązywało drugie pokolenie zwane jungmannowskim. Ich wspólną charakterystykę można wyrazić w słowach: skromne pochodzenie, rozległe, w większości uniwersyteckie wykształcenie. Josef Jungmann, człowiek spokojny i pilny w swych dążnościach, zaproponował tejże grupie odrodzicieli waleczny narodowy program. Oparł go na wizerunku wskrzeszenia narodu, jego pewności siebie i kultury odnowy języka jako podstawowego, definicyjnego znaku społeczeństwa narodowego. Ówczesne panujące przekonanie, iż rzeczywistą ojczyzną jest mowa, stało się filarem czeskiego nacjonalizmu. Wydajność i rozmach, z którymi pokolenie jungmannowskie zabrało się do dzieła, były niesamowite. Zeměpis, hvězdárna, látka, ryk, touha, útrpnost – przed Jungmannem te słowo w ogóle nie istniały. Stworzył je, aczkolwiek ludzie na początku ich nie rozumieli. Niektóre nowe formy słowne to kalki z języka rosyjskiego. Josef Jungmann w pewnym sensie ukoronował odrodzeniowe dzieło pierwszej generacji, tym że zbudował nowo epokowy czeski język, czyli taki, który spełniał wymagania ówczesnej nauki. Trzydzieści lat pilnie zbierał słówko po słówku, zdanie po zdaniu, przykład po przykładzie, aby zestawić z nich na końcu monumentalny pięciotomowy Slovník česko-německý. Posiadał 4689 stron. Jungmann podsumował i rozwinął zasób słownictwa języka czeskiego - chodzi o około 120 000 wyrazów, wzbogacił język ojczysty o niezliczoną ilość przejętych oraz nowo wytworzonych pojęć, których dotąd brakowało. Do dziś słownik ten jest najlepszym źródłem, ażeby poznać odrodzeniową czeszczyznę. Oczywistym jest, że Jungmann nie pracował sam nad słownikiem, miał wielu współpracowników, jednakże główne brzemię niósł on. Był leksykografem, niezmiernie pracowitym, jak i wszechstronnym. Josef Jugmann to również pedagog, poeta, tłumacz, historyk literatury, publicysta, pisarz, organizator życia naukowego³.

Ostatnią z faz czeskiego odrodzenia narodowego jest tzw. pokolenie Palackiego. Sam František Palacký należał do osób, które zadziwiały otoczenie swą inteligencją. Już w piątym roku swego życia posiadł taką umiejętność czytania, że mógł konsekwentnie czytać Biblię. W młodych latach odznaczał się również niebywale dobrą pamięcią. Najcenniejszym darem, który uzyskał, były nauki czytania interpretacji historycznych źródeł, średniowiecznych rękopisów i dokumentów. Udzielił mu ich „ojciec slawistyki” Josef Dobrovský. Dostatnie życie i zabezpieczenie Palackiemu dał ślub zawarty jesienią 1827 z Teresą Měchurovą, córką bogatego praskiego adwokata, który posiadał na własność kilka majątków ziemskich. Pierwszą historyczną pracą Palackiego było wydanie czeskich husyckich kronik pt. Staré letopisy české. Społeczeństwo uznało to dzieło za wielki czyn narodowy. Austriacka cenzura przepuściła książkę po dokładnych cięciach i zawiniła przy opóźnieniu jej druku. Książka wyszła dopiero w roku 1829. Tego to właśnie roku wydano, także Ocenění starých českých dějepisců, oczywiście po niemiecku. Palacký zgromadził w skuteczny sposób wiedzę o starych czeskich kronikarzach i o ich dziełach. Przeprowadził również ocenę rozwoju czeskiego kronikarstwa. W styczniu 1829 został oficjalnie nagrodzony za swą pracę i talent. Został okrzyknięty historiografem Królestwa Czeskiego. Jego największą pracą są Dějiny národa českého v Čechách a v Moravě, składające się z pięciu tomów⁴.

Adrian J. Zasina

1. J. Kočí. "České národní obrození". Nakladatelství Svoboda, Praha 1978, str. 89-90. Tłumaczenie własne. [<]


2. J. Kočí. "České národní obrození". Nakladatelství Svoboda, Praha 1978, str. 91. [<]


3. P. Hora-Hořejš. "Toulky českou minulostí". Šestý díl. Baronet & Via Facti, Praha 1997, str. 45. [<]


4. J. Kočí. "České národní obrození". Nakladatelství Svoboda, Praha 1978, str. 97,102. [<]